बहुमुल्य यार्सागुम्बाकाे भित्री कथा

काठमाडौं – हिमाली भेगको अमूल्य जडीबुटी, जसलाई धेरैले ‘हिमालयको सुन’ वा ‘जीवनबुटी’ पनि भन्छन् – हो, हामी कुरा गर्दैछौं यार्सागुम्बाको। हरेक वर्ष वसन्त ऋतुको आगमनसँगै हिमाली पाटनहरूमा यो अनौठो जीव खोज्नेहरूको चहलपहल बढ्छ। आखिर के हो त यार्सागुम्बा? किन छ यो यति महँगो? र यसका फाइदाहरू के-के छन्? आउनुहोस्, यिनै विषयमा विस्तृत चर्चा गरौं।

के हो यार्सागुम्बा ?

यार्सागुम्बा एक प्रकारको झुसिल्किराको टाउकोबाट ढुसी (फंगस) पलाएर बन्ने एक अनौठो प्राकृतिक उपज हो। वैज्ञानिक भाषामा यसलाई Cordyceps sinensis भनिन्छ। यो जीव हिमाली क्षेत्रमा पाइने एक विशेष प्रकारको पुतलीको लार्भा (झुसिल्किरा) माथि उम्रन्छ। जाडोमा हिउँमुनि रहेको झुसिल्किरालाई यो फंगसले संक्रमण गर्छ र बिस्तारै त्यसको शरीरलाई आफ्नो आहारा बनाउँदै जान्छ। वसन्त ऋतुमा हिउँ पग्लिएपछि, म रेको झुसिल्किराको टाउकोबाट यो फंगस जमिन बाहिर निस्कन्छ। यसरी आधा भाग किरा र आधा भाग वनस्पतिजस्तो देखिने हुनाले यसलाई ‘किरा-जडीबुटी’ पनि भनिन्छ। नेपालका डोल्पा, जुम्ला, हुम्ला, मुगु, दार्चुला, बझाङ, बाजुरा, गोरखा, मनाङ, धादिङ लगायतका उच्च हिमाली तथा पहाडी जिल्लाहरू (लगभग ३,००० देखि ५,००० मिटरको उचाइमा) यो पाइन्छ।

किन पर्छ महँगो ?

यार्सागुम्बाको आकाशिँदो मूल्यका पछाडि धेरै कारणहरू छन्:

दुर्लभता र कठिन संकलन: यो सीमित भौगोलिक क्षेत्र र निश्चित मौसममा मात्र पाइन्छ। संकलन गर्न अत्यन्तै कठिन, जोखिमपूर्ण र धेरै मिहिनेत लाग्ने काम हो। संकलकहरूले हप्तौंसम्म उच्च हिमाली क्षेत्रमा, अप्ठ्यारो भू-भागमा घिस्रिँदै यो खोज्नुपर्छ।

अन्तर्राष्ट्रिय माग: विशेषगरी चीन, हङकङ, सिंगापुर, ताइवान, जापान, कोरिया र थाइल्याण्ड जस्ता देशहरूमा यसको अत्यधिक माग छ। पछिल्लो समय युरोप र अमेरिकामा पनि यसको माग बढ्दो छ।

औषधीय गुणको प्रचार: यसमा भएको भनिएको चमत्कारी औषधीय गुण र यौ न शक्तिवर्द्धक क्षमताको प्रचारले यसको माग र मूल्य दुवै बढाएको छ।

संकलनकर्ताबाट अन्तिम उपभोक्तासम्म पुग्दा धेरै तहका बिचौलियाहरूको संलग्नताले पनि यसको मूल्यमा वृद्धि हुन्छ।

कम उत्पादन: प्राकृतिक रूपमा उत्पादन हुने र यसको खेती गर्न नसकिने भएकाले मागअनुसार आपूर्ति हुन सक्दैन, जसले मूल्य बढाउँछ।

एक किलोग्राम राम्रो गुणस्तरको यार्सागुम्बाको मूल्य अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा लाखौं रुपैयाँ पर्न सक्छ।

के छ यसको फाइदा ?

परम्परागत चिनियाँ तथा तिब्बती चिकित्सामा यार्सागुम्बालाई हजारौं वर्षदेखि विभिन्न रोगको उपचार र शारीरिक क्षमता वृद्धिका लागि प्रयोग गरिँदै आएको छ। यसका मुख्य भनिएका फाइदाहरू निम्नअनुसार छन्:

रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउने: शरीरको इम्युनिटी पावर बढाउन मद्दत गर्छ।

यौ न क्षमता वृद्धि: यसलाई ‘हिमालयन भियाग्रा’ पनि भनिन्छ र यौ न दुर्बलता हटाउन प्रयोग गरिन्छ।

फोक्सो र मृगौला सम्बन्धी रोगमा फाइदाजनक: दम, खोकी र मृगौलाका समस्यामा उपयोगी मानिन्छ।

शक्तिवर्द्धक: शारीरिक कमजोरी हटाउन र ऊर्जा प्रदान गर्न मद्दत गर्छ।

एन्टी-एजिङ: बुढ्यौलीका लक्षणहरू कम गर्न सहयोगी हुने विश्वास गरिन्छ।

क्यान्सर प्रतिरोधी: केही अध्ययनहरूले यसमा क्यान्सर प्रतिरोधी गुण हुन सक्ने संकेत गरेका छन्, तर यो अझै अनुसन्धानकै विषय हो।

रक्तसञ्चारमा सुधार: शरीरमा रक्तसञ्चारलाई नियमित गर्न मद्दत गर्ने विश्वास छ।

यद्यपि, यीमध्ये धेरैजसो दाबीहरू परम्परागत विश्वास र अनुभवमा आधारित छन्। केही वैज्ञानिक अध्ययनहरूले यसमा एन्टी-अक्सिडेन्ट, एन्टी-इन्फ्लेमेटरी जस्ता गुणहरू भएको देखाए पनि विस्तृत र ठोस वैज्ञानिक प्रमाणको अझै अभाव छ।

बजार कहाँ छ ?

यार्सागुम्बाको मुख्य बजार अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा छ। नेपालमा संकलनकर्ताहरूले स्थानीय व्यापारीलाई बिक्री गर्छन्। त्यसपछि यो काठमाडौं लगायतका मुख्य सहरहरूमा आइपुग्छ, जहाँबाट यो निर्यात हुन्छ।

प्रमुख बजार: चीन यसको सबैभन्दा ठूलो र परम्परागत बजार हो। हङकङ, सिंगापुर, मलेसिया, जापान, दक्षिण कोरिया, थाइल्याण्ड, भियतनाम पनि यसका महत्त्वपूर्ण बजार हुन्।

नयाँ बजार: पछिल्ला वर्षहरूमा अमेरिका, क्यानडा र युरोपेली देशहरूमा पनि यसको माग बढिरहेको छ।

जीविकोपार्जनको स्रोत: यार्सागुम्बा हिमाली क्षेत्रका हजारौं परिवारका लागि महत्त्वपूर्ण आयस्रोत बनेको छ। यसले उनीहरूको आर्थिक अवस्था सुधार गर्न मद्दत पुर्‍याएको छ।

संकलनमा जोखिम: यार्सा संकलन अत्यन्त जोखिमपूर्ण कार्य हो। लेक लाग्ने, भीरबाट लड्ने, हिमपहिरोमा पर्ने जस्ता खतराहरू सधैं रहन्छन्। कहिलेकाहीँ संकलनकर्ताहरूबीच द्वन्द्व पनि हुने गर्छ।

संरक्षणको चुनौती: अत्यधिक र अव्यवस्थित संकलनले गर्दा यार्सागुम्बाको दिगोपनमाथि प्रश्न उठेको छ। यसको संरक्षणका लागि सरकारले संकलनमा निश्चित समय र शुल्क तोकेको छ, तर अवैध संकलन र व्यापार अझै पनि चुनौतीको रूपमा रहेको छ।

यार्सागुम्बा प्रकृतिले दिएको एक अनमोल उपहार हो, जसको आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक महत्त्व छ। यसको वैज्ञानिक अनुसन्धानलाई बढावा दिँदै, दिगो संकलन र उचित बजार व्यवस्थापनमा ध्यान दिनु आवश्यक छ ताकि यसबाट स्थानीय समुदायले अधिकतम लाभ लिन सकून् र यो प्राकृतिक सम्पदा भविष्यका लागि पनि सुरक्षित रहिरहोस्।