काेही किन धर्म परिवर्तन गर्छ

मिम बहादुर परियार

विश्वमा करिब ४३०० प्रकारका  धर्म अभ्यासमा छन् । करिब आठ अर्ब जनसंङ्ख्या यी धर्मका अनुयायी भएका छन् । प्रत्येक धर्मको रूप, आवरण फरकफरक भएतापनि सार भने उस्ताउस्तै देखिने गरेकाे छ । हिन्दु , इसाई , इस्लाम , किराँत , इत्यादि, मन्दिर , चर्च , गुम्बा , जहाँ गएपनि , जुन  धर्मको अनुयायी  भएपनि ,शक्तिकाे आराधना गर्नुनै हाे । अनि धर्मभित्रकाे कुरुप पनि प्रायः धर्ममा उस्ताउस्तै प्रकृतिको हुन्छ ।  सिया र सुन्नीकाे द्वन्द हाेस् या क्याथाेलिक , प्राेटेस्टेन्टबीचकाे खट्पट् हाेस् कि हिन्दु धर्मभित्रकाे जात व्यवस्था हाेस् , त्यहाँभित्र दमन द्वन्द र अत्याचार हावी भएको छ । यिनै विविध कारणले गर्दा  धर्मको विषयमा विश्वभर ठुलो बहस चलिरहेको छ । धर्मलाई एउटा काेणबाट हेर्दा वर्तमान विश्वकाे ठुलो समस्या भएको छ । जसकारण बाैद्विक जमातले यसका अनेक आयाममाथि विचारविमर्श गर्ने गरेका छन् । धर्मको नाममा घट्ने  हिंसा , विवाद , बहिस्करण तमाम बहस विमर्शका मुख्य एजेन्डा हुने गरेका छन् । विश्वभर चलिरहेको बहस ,विमर्श, समर्थन , असमर्थका बाबजुद  पछिल्लो समय मानिसहरु धर्मान्तरण गरिरहेका छन् । काेही आफ्नो पितापुर्खाकाे धर्म त्यागेर नयाँ धर्म अपनाइरहेका छन् भने काेही यी धर्म बेकामे हुन् , त्यसकारण नास्तिककाे पथ पछ्याइरहेका छन् ।

वास्तवमा , धर्म हाे के ? यसको काम के हाे ? याे किन आवश्यक छ ? यि प्रश्नहरुकाे उत्तर  दिन जति सजिलो छ । त्यति नै गार्‍हो छ, आलोचनात्मक विमर्श गर्दा देखिने डिस्काेर्स र त्यसभित्रकाे द्वन्द्वात्मक दृश्य  । मानव सभ्यताको सुरुवाती कालमा धर्म, त्यस बेलाको बर्बर युगलाई सभ्य युगतिर लैजानलाई विकास गरिएको  थियो ।  समाजभित्रकाे अराजकतालाई नियमन र व्यवस्थापनका लागि निर्माण गरिएको कानुन थियो । धर्म अनुशासन र न्याय अन्याय छुट्याउने मुख्य माध्यम थियोे । त्यससँगै धर्म स्वर्ग , नर्क, पाप र पुण्यकाे आख्यान थियोे ।  समयक्रमसँग मानवमा आएको परिवर्तनले  धर्मका नयाँनयाँ रुप देखिन थालेका छन् । प्रायः जसाे धर्म भनेको  निश्चित देवीदेवता तथा पात्रकाे भक्ति भजनकाे माध्यम बन्याे । कसैलाई भने धर्म, डर देखाएर कालो धन सङ्कलन गर्ने साधन  बन्यो । कसैकसैलाई धर्म  स्वघाेषित देवीदेवता हुने सजिलो बाटो बन्याे त कतिलाई राजनीतिक चाल भयो । समग्रमा हेर्दा अहिलेकाे आधुनिक कालखण्डमा धर्म केहीका लागि धन्दा भएको छ भने कतिका लागि निल्नु र ओकल्नु भएको छ ।

धर्मको रुप जस्तैः यसको  अर्थ पनि मानिसअनुसार फरकफरक हुनसक्छ । दार्शनिक काल माक्र्सले धर्मलाई अफिमाे संज्ञा दिएका थिए । बाैद्व धर्मका प्रणेता गाैतम बुद्वले धर्मलाई जीवन जिउने मार्ग भनेका छन् । केही नास्तिकले धर्मलाई दास मानसिकताको उपहज हाे भनेका छन् । कति भाैतिकवादी कहलिएकाले धर्मलाई कर्तव्य मानेका छन् । जेहाेस् वर्तमान परिपेक्षमा धर्म  रहस्यमय छ । याे ठाउँ व्यक्तिअनुसार फरकफरक छ । याे गार्‍हो पनि छ र निकै सजिलो । पछिल्लो समय नेपालमा धर्म बहसको विषय बनेको छ । कतिलाई नेपाल हिन्दु राज्य भएको हेर्ने मन छ । केहीलाई भने देश धर्म निरपेक्ष भएको राम्रो लागेको छ । जेहाेस्  देशभित्र धर्मका अनेक रुप देखिन थालेका छन् । धर्मभित्रकाे अनेक रूपमध्ये धर्मान्तरण अर्थात धर्म परिवर्तनकाे दृश्य नेपालमा दिनानुदिन बढेको देखिन्छ । यसको पुष्टि गाउँगाउँमा , टाेलटाेलमा , गल्लीगल्लीमा देखिएका मण्डली , धार्मिक सम्प्रदायका नवीन आश्था स्थलले गरेको छ ।

वि. स. २०७८ काे जनगणनाले सार्वजनिक गरेको तथ्यांङ्कअनुसार नेपालमा दस धर्मका अनुयायी रहेका छन् । नेपालीकाे मुख्य धर्म हिन्दु भएको देखिन्छ भने हिन्दु धर्म त्याग्ने अथवा धर्म परिवर्तन गर्नेको सङ्ख्या पनि दिनानुदिन बढ्दो छ । सरकारले जारी गरेको तथ्याङ्कमा धर्मान्तरणकाे गतिअनुसार देखिएको छैन । तर तिताे सत्य के हाे भने नेपालमा अहिले  धर्म परिवर्तनको गति बढेको छ । विशेषगरी सदियाैंदेखि अपहेलना परेका सिमान्तकृत समुदाय तथा प्रगतिशील विचारधारा राख्नेहरुले विविध कारणलाई आधार मानेर आफ्नो धर्म त्यागेका   छन् ।
आम मानिसलाई लाग्नसक्छ ,मान्छेले किन आफ्नो धर्म परिवर्तन गर्छ ? धर्म परिवर्तन गर्नु पाप हाे भन्ने लाग्छ । यस्तो विचार विशेषगरी जसलाई धर्मले मान , सम्मान , जागिर  दिएको छ , उसलाई लाग्छ । अझ ऊ धर्मप्रति बफादार हुन्छ नै । उक्त जमात धर्मलाई सर्वेसर्वा मानेको हुन्छ पनि । उनीहरूलाई धर्मसँग कुनै समस्या हुँदैन । उदाहरणका लागि नेपाली समुदायका ब्राह्मण , उनीहरूलाई हिन्दु धर्म दिनु दिएको छ । यद्यपि केही ब्राह्मणले पनि नेपालमा धर्म परिवर्तन गरेका छन्, गरिरहेका छन्  । नेपालमा  इसाई धर्मका ठुला भनिएका पादरीहरु ब्राह्मण जातिकै छन् । आदिवासीजनजाति पनि त्यो चक्रभित्र देखिएका छन् । सिमान्तकृतका पाइलाले पनि धर्म परिवर्तनकाे बाटो हिड्न खाेजेकाे जस्तो देखिन्छ । खासमा काेही किन धर्मान्तरणकाे बाटो अङ्गाल्छ ?

धर्मान्तरणका लागि निश्चितरूपमा कारण चाहिन्छ । कारण विना धर्मान्तरण गर्न कहाँ सकिन्छ र । नेपालकाे सन्दर्भमा , पछिल्लो समयमा तथ्याङ्कमा  नदेखिएपनि अभ्यासमा  भने धर्मान्तरणकाे दृश्य देशमा राम्रै तरिकाले देखिन थालेको छ । जुम्ला, कालिकोटदेखि काठमाडौं भक्तपुरसम्म धर्मान्तरण गर्ने परिपाटी बढ्दाे छ । विशेषगरी सिमान्तकृत समुदाय जाे आर्थिकसामाजिक रुपमा पछाडि पारिएका थिए , उनीहरूले धर्म परिवर्तन गरिरहेका छन् । धर्म परिवर्तन पछि हिजो केही नहुनेले केही पाएका छन् । हिजो राेगले थला परेकाहरुलाई धर्मान्तरण पछि उपचार पाएका छन् । छाेराछाेरी जसलाई पढाउन गाह्रो थियो । धर्मान्तरण पछि विद्यालयकाे अनुहार देख्न पाएका छन् । जसलाई खाना लगाउन कठिन थियो धर्म परिवर्तन गरेपछि खाना पाएका घटना यहाँ धेरै छन्  । यिनै कारणले धर्मान्तरण गर्ने मानिसहरु नेपालमा धेरै छन् । कतिले बुझेर धर्म त्यागे , कतिले बाध्यताकाे आधारमा धर्म फाले , कतिले केही पाउनका लागि धर्म परिवर्तन गरे । अन्ततोगत्वा ,  धर्मान्तरण देशमा बढ्दो छ ।

धर्मान्तरणकै सवालमा धेरैले दलित समुदायलाई धर्म परिवर्तन गरेकाेमा खिसिटिउरी गर्ने गरेको देखिन्छ । नेपालमा केही दलित समुदायले धर्मान्तरण गर्नुका अनेक कारणमध्ये  जातीय  विभेद , छुवाछूतका कारण धर्म परिवर्तन गरेकाे जानकारहरुकाे बुझाइरहेकाे छ । हिन्दु धर्ममा बस्दा बहिस्करणबाट आजित भएकाले नयाँ धर्म जहाँ जात छैन , विभेद छैन त्याे धर्म राेजेका छन् । त्यस्तै गरिबीका कारणले धर्मान्तरण गर्नेहरुमा दलित , गैरदलित धेरै छन् ।  आफ्नो पितापुर्खाकाे धर्म धेरै रुढीबादी , अनावश्यक झन्झट  , खर्च धेरै भएकाले पनि त्यागेकाहरु धेरै छन् । यदि विस्तृत रुपमा अध्ययन अनुसन्धान गर्ने हाे भने , धर्म परिवर्तन गर्दा केही पाइन्छ भने किन नगर्ने त,  भन्ने जमातले, धर्म परिवर्तन गरेका कयौं उदाहरण नेपाली समाजमा छ। यसमा कतिले विमति जनाउन सक्छन् । तर यथार्थ पनि , साटफेरकाे आधारमा शिक्षित , अशिक्षितले धर्मान्तरण गरेका छन् ।
अन्त्यमा ,  परिवर्तन प्राकृतिक प्रक्रिया हाे । याे सृष्टिमा भएका हरेक सृजना परिवर्तनशील छन् । मानिसको यात्रा रामापिथेकसदेखि हाेमाे सेपिन्ससम्म परिवर्तन भएरै आएको हाे । धर्म पनि समयसँगै , मानवीय अवस्था , आस्था र आवश्यकताकाे आधारमा परिवर्तन हुनु स्वभाविक प्रक्रिया हाे । तर धर्मको जुन रूप अहिले विश्वमा देखिएको छ । त्यो भने अन्त्य हुन आवश्यक छ । धर्मको नाममा विश्वभर भएका मानवता विरोधी गतिविधिकाे मुख्य तत्वकाे अन्त्य हुन जरुरी छ । अझ , धर्मभन्दा विज्ञान र नवीन विचारलाई प्राथमिकता दिने जमात बढ्नुपर्ने देखिन्छ । जसले समता , समानता र सामाजिक स्वतन्त्रताको रक्षा गराेस् । मानव विकासका नयाँ आयमहरु स्थापन गराेस् । ताकि धर्मकाे नाममा हुने अपराधबाट मानव समाज मुक्त हुनसकाेस्  ।